Geleneksel Çin Sanatları: Gölge Oyunu

Gölge oyununun tarihiyle ilgili olarak, Çin'de iki değişik görüş var. İlk görüşe göre: Gölge oyunu, Han (M.Ö. 206-M.S. 220) hanedanı döneminde icat edilip, Tang hanedanı döneminde yaygınlaştı ve Song (960-1279) hanedanı döneminde doruğa ulaştı. Yani gölge oyunu tâ 2000 yıl önceye dayanıyor. İkinci görüş ise: Bugüne kadar korunan tarihi kayıtlara göre, gölge oyunu 1000 yıl önceki Song hanedanı döneminde icat edildi.

Çinlilerin ataları oyma tekniğine Han hanedanından önce sahip olmuş, ayrıca erken çağda güneş ışığı ile bir nesnenin gölgesi arasındaki ilişkiyi keşfetmişti. Bu temelde, zaman dilimlerini ölçen güneş saati Rigui'yi ve takvimi hassas şekilde ölçebilen Guibiao'yu icat etmişler. Ayrıca kâğıdın icadı ve güzel sanatlar alanındaki başarılar da, Çin'de gölge oyununun ortaya çıkışı için elverişli koşullar yarattı.

Ortaya çıkışını tarihi kayıtlarla tespit etmek gerekirse, bugün bize kalan tarihi kayıtlara göre, ilk gölge oyunu en geç Tang (618-907) hanedanında ortaya çıktı.

Tang hanedanı döneminde toplumsal, ekonomik ve kültürel gelişme o zamana kadar görülmemiş bir düzeye ulaşmıştı. Tarihi olayların ve dini metinlerin daha canlı ve somut şekilde anlatılabilmesi için resme de başvurulmaya başlandı. Daha sonra bazı kişiler, insan resmi çizmek yerine kâğıttan yapılmış, hareket edebilen eklemli figürler icat etmiş ve bunlara ipler bağlayıp oynatmak suretiyle dini öğretileri anlatmıştı. Tarihi kayıtlara göre, Tang hanedanı döneminde, Budist rahipler gece dini metinleri okurken, aynı zamanda bir "perde" de kurulur, burada insan figürleri oynatılırmış. Bugün Çin'in kuzey kesimindeki Tangshan ve Luanxian gibi yörelerde bulunan yaşlı gölge oyunu sanatçıları bu gösterileri hâlâ "tel çekme" anlamına gelen "Qian Xian" veya "Zhang Xian" olarak adlandırır.

Gölge oyununun ne zaman ortaya çıktığına ilişkin olarak çeşitli rivayetler var. En erken rivayet, Merhamet Tanrıçası Guanying'in dünyaya gelip Budist metinleri anlatmasına dayanıyor. Rivayete göre, eski zamanlarda insanlar yavan anlatma tarzından bıkmış. Buna üzülen Guanying, bambu ağaçlarının altında oturmuş, bambu yaprakları toplayıp, insan figürleri yaratmış ve bu insan figürlerini hareket ettirmiş. Bunu ilginç bulan Guanying'e aniden bir ilham gelmiş: Eğer bambu yapraklarından yapılmış bu insan figürleriyle Budizm hikâyeleri anlatırsam, kesinlikle çok canlı olur! Bundan sonra Guanying Budist öğretileri açıklarken bambu çerçeveli bir perde asıp, perdenin arkasında bambu yapraklarından yapılma insan figürlerini hareket ettirerek, Budist hikâyeleri canlandırmaya başlamış ve çok sayıda insan çekmiş. Bu rivayete göre, gölge oyunu Guanying'in insan figürleri yapıp Budist metinleri canlandırmasından gelişmiş.

Diğer bir rivayete göre, Batı Han (M.Ö 206 ile M.S 8) hanedanının Wendi döneminde saraydaki cariyeler prensle pencere önünde oynarken, ağaç yapraklarını insan figürlerine göre keser, güneş ışığının etkisiyle pencere üzerinde gölge oluşturmak suretiyle eğlendirirmiş.

Bir başka rivayete göre, yine Batı Han hanedanının imparatoru Wudi'nin Li soyadlı bir cariyesi varmış. Li genç yaşında ölünce Wudi çok üzülmüş. Wudi'yi teselli etmek isteyen Shao Weng adlı bir kişi, İmparator Wudi'ye cariyesi Li'nin ruhunu çağırabileceğini söylemiş. Bu nedenle hava kararınca saraydaki bir salonda perde kurularak bir yer ayrılmış, içinde mumlar yakılmış, yemekler konmuş. İmparator biraz ilerde, yine perdeyle oluşturulan bir başka yerde oturmuş. Biraz sonra bir kadın mumla aydınlatılan yere gelip oturmuş, sonra kalkıp ayrılmış. İmparator Wudi, cariyesi Li'ye çok benzeyen kadını görünce biraz teselli bulmuş.

Belki bütün bu rivayetler gölge oyununun kaynağı sayılmaz. Ama bunu zamanın toplumsal, ekonomik, bilimsel ve diğer unsurlarıyla birlikte değerlendirdiğimizde, bu rivayetlerde belli bir gerçek payı bulunduğuna inanabiliriz. En geç, Song hanedanı döneminde gölge oyunu artık çok yaygın bir sanat tarzı haline geldi.