Antik Çin Tıbbı: Geleneksel Çin Eczacılığı

Geleneksel Çin ilaçları, geleneksel Çin tıbbının hastalığı önlemek, tedavi ve muayene etmek için kullandığı ilaçlardır. İlâçların kaynağı, doğadan işlenerek elde edilen maddelerdir. Aralarında bitkisel, hayvansal, madensel, kimyasal ve biyolojik maddeler bulunur. Geleneksel Çin ilaçlarının bulunuşu ve kullanılışı Çin’de binlerce yıllık geçmişe sahiptir. Geleneksel Çin İlaçları terimi ise bir isim olarak geç ortaya konuldu. Sadece Batı tıbbının Çin’e girmesinden sonra iki tıp arasındaki değişikliklerin tarif edilmesi amacıyla geleneksel Çin ilaçları da bir kelime olarak saptandı.
　
Geleneksel Çin ilaçlarının tarihi

Çin tarihinde “Doktorun bir günde tattığı 100’den fazla çeşit bitki arasında 70’inde zehir olur” hikâyesi yaygınlaşmaktadır. Bu hikâye eskiden halkın doğa ve hastalıkla mücadele yaptığı dönemde, ilaçların bulunmasında, tecrübe kazanmak için çetin çaba harcadığını belirtir. Bu, üretim ve çalışmanın, geleneksel Çin ilacının menşesi olduğunu kanıtlar.

Çin’in Xia, Shang ve Zhou hanedanlıklarında ( M.Ö 22. yüzyılın sonundan 256 yılına dek), Çin’de ilaçlı içkiler ve ilaçlı sular yapılabilirdi. Xizhou Hanedanlığı’nda (yaklaşık M.Ö 11. yüzyıl-771 yılında) yayımlanan “Shijing” adlı bir şiir koleksiyonu, şimdiye kadar bulunan en erken ilaçları tarif eden kitaptır. Şu an bilinen en eski Çin tıbbı teorisi kitabı olan “Neijing” ise, bir dizi geleneksel Çin tıbbı teorisi ileri sürerek, geleneksel Çin eczacılığının temel teorisini oluşturur.

Şimdiye kadar bulunan en eski eczacılık kitabı olan “Shennong Bencaojing” adlı bitkisel ilaçlarla ilgili kitap, Qin ve Han hanedanlıkları arasındaki dönemde (M.Ö 221-M.S 220 yılları) birçok tıbbî uzman tarafından toplanan bilgilerin özetlenmesiyle yazıldı. Bu kitapta yer alan 365 çeşit ilaç günümüzde hâlâ kullanılıyor. Bu eczacılık kitabının yayımlanması, geleneksel Çin eczacılığının esaslarının oluştuğuna işaret etti.

Tang hanedanlığında (618-1644) ekonominin gelişmesi, geleneksel Çin eczacılığının gelişmesini sağladı. Tang hükümeti, öncelikle dünyada “Tang Bencao” adıyla tanınan bitkisel ilaçlara ilişkin kitabın düzenlenmesi çalışmasını tamamladı. Tüm kitapta, toplam 850 çeşit bitkisel ilaç toplandı ve resimlerle tarif edildi. Dolayısıyla geleneksel Çin eczacılığı daha da geliştirildi.

Ming hanedanlığına kadar (1368-1644), Çinli eczacı Li Shizhen, 27 yıl süren çalışmayla, ünlü geleneksel Çin eczacılığı eseri olan “Bencao Gangmu”yu tamamladı. Kitabın tamamında 1892 çeşit bitkisel ilaç tarif edildi ve bu, Çin’in bitkisel eczacılık tarihindeki en büyük bitkisel ilaç koleksiyonu oldu.

Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1949 yılından sonra, bitki, denetim, kimya ve ilaç teorisi gibi alanlarda yapılan geniş bilimsel araştırmalar, ilaçların kaynaklarını saptamak, gerçek ve sahte ilaçları ayırdetmek ve ilaçların hastalıkların tedavisinde oynadıkları rolü açıklamak için bilimsel dayanaklar sağladı. Ülke genelinde ilaç kaynaklarının araştırılması temelinde, 1961 yılında “Geleneksel Çin İlaçları Terimleri” adlı çalışma yayımlandı. Böylece kayıtlı geleneksel Çin ilaçlarının sayısı 5767 çeşide ulaştı. Bunun yanı sıra, çeşitli geleneksel Çin ilaçları ile ilgili sözlükler, geleneksel Çin ilaçları ile ilgili birçok özel eser, gazete ve dergiler de yayımlandı. Geleneksel Çin ilaçlarını araştıran ve üreten ve de geleneksel Çin eczacılığı dersi veren kuruluşlar da ardı ardına kuruldular.

Geleneksel Çin ilacının kaynağı

Toprağı geniş olan Çin’deki karışık coğrafi yapı, çeşitli iklim şartları ve değişik doğal ortamlar, çeşitli bitkisel ilaçların üretilmesine elverişli koşulları sağladılar. Şimdi Çin’de 8000’den fazla çeşit geleneksel Çin ilacı üretilmektedir. Daimi olarak kullanılan bitkisel ilaçlarının sayısı, 600 çeşidi aşmıştır. Geleneksel Çin ilaçları, hem miktarı, hem de çeşidiyle dünyada ilk sırada yer almaktadır. Günümüzde Çin’de üretilen geleneksel Çin ilaçları, yurtiçinin ihtiyacını karşılarken, 80’den fazla ülke ve bölgeye de ihraç edilmektedir ve birçok ülkenin halkları tarafından beğenilerek kullanılmaktadır.

Geleneksel Çin ilaçlarının toplanması ve işlenmesi

Bitkisel ilaç maddesi toplanması, geleneksel Çin ilaçlarının üretilmesinde çok önemli bir halkadır. Çinli eczacılar, değişik ilaçların hammaddesinin değişik mevsimlerde toplanması gerektiğini vurgulamaktadırlar. Bitkisel ilaçların üretildikleri değişik aşamalarda içerdikleri unsurlar ve miktarlar farklı olduğu için, ilaçların tedavi sonucu ve yan etkileri de aynı değildir. Dolayısıyla, bitkisel ilaçların zamanında toplanması, ilacın tedavi veriminin ve yan etkilerinin azalmasını sağlayabilir. Genellikle bitkiler, dalları ve yapraklarının bol bol olduğu ve çiçeklerinin ilk açtığı zamanda toplanıyor. Çiçekli ilaç maddesi ise, çiçekleri açmadan önce toplanmalıdır. Meyvesi ve tohumu ilaç olarak kullanılan bitkisel hammaddeler, genellikle meyvenin olgunlaşmasından sonra toplanıyor. Bitkinin kök ve gövdesinin kullanıldığı ilaç maddesi, genellikle sonbaharın sonunda veya ilkbaharda toplanıyor. Kök ve ağaç kabuğunun ilaç maddesi, genellikle bahar ve sonbahar mevsimlerinde toplanıyor. İlaç hammaddesi olarak kullanılan hayvanlar ise, büyüdüğü ve yaşadığı mevsimlere göre avlanarak toplanıyorlar. Madensel ilaç maddesinin toplama zamanıyla ilgili belirgin bir talimat yoktur.

Toplanan hammadde işlendikten sonra kullanılır. İşleme yöntemleri şudur: Seçmek, dilimlemek, haşlamak, kurutmak, buharda pişirmek, suda pişirmek, mayalaştırmak, filizlendirmek, arındırmak ve damıtmak. İşlenmiş ilaç hammaddesi eczanelerden ve ilaç fabrikalarından sağlayabilir. İşlenmiş değişik ilaç maddelerinin saklanması için, özelliklerine göre güneş altında, gölge altında, kurutucu cihazda ve kireçte kurutma gibi yöntemler kullanılır. Bazı ilaç maddelerinin çürüme, buharlaşma, nemli havada bozulma, erime, böcekler tarafından yenme ve yağını kaybetme nedenleriyle etkilerini kaybetmelerini önlemek için, ışık ve hava geçirmez şekilde paketlemek ve kimyasal ilaçlarla tütsülemek gibi yöntemler kullanılmalıdır. İlâçların güvenliğini ve etkililiğini sağlamak için, ilaç hammaddesinin, kullanılmadan önce gerçek olup olmadıkları iyice kontrol edilmeli.

Geleneksel Çin ilacının kullanımı

Eski geçmişe sahip olan geleneksel Çin ilaçlarının kullanımı, Çin’in gelişmesinde büyük rol oynamakta ve şimdiye kadar insanın sağlığının korunmasında önemli bir yer almaktadır. Geleneksel Çin eczacılığının teorisi ve pratik tecrübesi, geleneksel Çin kültürünün özelliğini gösterir. Çoğunluğu doğadan alınan geleneksel Çin ilaçlarının zehri ve yan etkisi çok azdır. Bir çeşit ilaç içinde birçok unsur bulunduğu için, birçok hastalığı tedavi eder. Genellikle birkaç geleneksel Çin ilacı değişik oranlarla birleştirilerek kullanılır. Uygun orana göre karıştırılarak kullanılan geleneksel Çin ilaçları, hem karışık hastalıkların tedavisine, hem ilaçların etkisinin yükselmesine, hem de zehrinin azalmasına yararlı olur.

Geleneksel Çin ilacının kullanımı, geleneksel Çin tıbbı teorisine göre, ilacın insan vücudunda yarattığı tedavi sonucuna dayanarak gerçekleştirilir. Geleneksel Çin ilaçlarının tedavi etkisi, ilacın özelliklerinden kaynaklanır. Geleneksel Çin ilaçlarının niteliği; şifalı otların dört özelliği (soğuk, sıcak, ılık ve serin), şifalı otların beş tadı (ekşi, buruk acı, tatlı, biberli acı ve tuzlu), çıkış ve iniş, batma ve yükseliş, damar ile zehirlilik özelliklerinden oluşuyor. Geleneksel Çin ilaçlarının etkili bir şekilde kullanılması için, çeşitli ilaçların birleşimi, yasakları, miktarı, kullanım yöntemi ve ayarlanması gibi temel bilgiler bilinmelidir. İlâçların birleşimi, hastalıkların gereğine ve ilaçların değişik özelliklerine göre, birkaç çeşit ilacının ortaklaşa kullanılmasıdır. Yasaklarda, bazı ilaçların bir arada kullanılmaması, gebe kadınların bazı ilaçların kullanmaması, bazı gıdaların yenmemesi ve bazı hastalıklar için bazı ilaçların kullanımının yasaklanması kapsanır. İlâç miktarı, tedavi uygulamalarda kullanılan ilaçların gramajıdır. Tek çeşit ilacın ve bir yetişkinin günde kullandığı ilaç miktarının ve de bir reçetede çeşitli ilaçların kullanıldıkları oranın belirtilmesidir. Verilen ilaçların oranları, ilaçların nitelikleri, ilacın şekli (şurup ve hap), birleşim tarzı, hastanın yaşı, vücut durumu, hastalık durumu ve değişik mevsimler gibi birçok faktöre göre saptanır.

Geleneksel Çin ilacının gelişmesi

Geleneksel Çin ilaçlarının araştırılmasının yönü, geleneksel üretim tecrübesinin sürdürülmesinin yanı sıra seçkin tohumların yetiştirilmesini güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Meselâ: İzotop ışığı ve biyoloji teknolojisiyle tohumların yetiştirilmesi yöntemiyle, meyan kökü, Huanqin ve Chaihu gibi ilaç yapımında kullanılan çok sayıda yabani bitkinin ve ithal edilmesi gereken 20’den fazla çeşit bitkinin yetiştirilmesine önemli katkı sağlanacaktır. Özellikle, bazı tohumların yozlaşmasını önlemek için, araştırma çalışmaları yoğunlaştırılacaktır. Aynı zamanda yeni kaynakların araştırılması ve geliştirilmesi çalışmaları da hızlandırılacaktır.